Tsjaikovski’s Manfred Symfonie
Het oeuvre van Piotr Iljitsj Tsjaikovski is in zijn geheel bij ons bekend geworden met dank aan de Hamburgse uitgever Daniel Rahter die lang hij hoofd muziekuitgave was bij de St.Petersburgse firma Jurgenson. Hij vestigde zich in Hamburg in 1879 en werd agent van Jurgenson. Door het verdere haasje-over – via een overname van Rahter door Anton Benjamin die via-via op hun beurt inmiddels weer eigendom zijn van Boosey & Hawkes – is ook het minder gangbare repertoire van de Russische gigant beschikbaar voor concertuitvoeringen. Je moet er niet aan denken dat de muziek van Tsjaikovski via de Russische Revolutie en het IJzeren Gordijn in vergetelheid zou zijn geraakt zoals zoveel van zijn tijdgenoten is overkomen.
Zo is de Symphonie Manfred en quatre tableaux, op 58 – Frans was de tweede taal in het Rusland van toen – uit 1885 aan ons overgeleverd. In Rusland is wel een aantal keer gewerkt aan een complete, kritische uitgave maar die heeft in de rest van de wereld geen wortel geschoten. Toch blijft het merkwaardig dat juist van deze componist – behorend tot de canon van groten uit de 19e eeuw – zo’n betrouwbare uitgave niet wordt gebruikt, individuele werken daargelaten.
Vergelijking met Schumann
Manfred haakt aan bij de toenmalige mode waar onder meer Franz Liszt en Hector Berlioz zich mee bezig hielden: de grote onderwerpen uit de literatuur, vooral de thema’s aangedragen door Schiller en Goethe, door Shakespeare en Byron. Deze laatste schreef in 1817 al Manfred, a Dramatic Poem. Ofschoon andere componisten aan het idee snoven om muziek op dit gedicht te schrijven – Balakirev en Berlioz onder meer – was het Balakirev die het onderwerp in november 1882 naar Tsjaikovski doorschoof. Aanvankelijk reageerde Tsjaikovski afhoudend, teleurgesteld in het onderwerp zelfs. Hij wilde niet de vergelijking ondergaan met Berlioz maar vond tevens dat Robert Schumann’s Manfred niet te evenaren viel. Bovendien vond hij deze wijze van componeren weinig aantrekkelijk. Uiteindelijk liet Tsjaikovski zich door zijn collega Mili Balakirev overhalen om een exemplaar van Byron’s Manfred aan te schaffen en dit eerst eens grondig te lezen.
Maar ook na lezing liet Tsjaikofski zich in eerste instantie ontvallen dat ‘…ik niet kan bevatten hoe ik dit onderwerp kan benaderen zodat het zich onderscheidt van Schumann’s Manfred.’ In verder overleg met Balakirev, uiteindelijk de grote stimulator achter dit project, kwam Tsjaikovski ertoe om een aantal min of meer interessante onderwerpen te selecteren – ‘eruit persen’ zoals hij dit zelf in de correspondentie omschreef – zodat hij de hopeloze desillusie van Manfred kon reproduceren.
Selectie uit Byron’s gedicht
Uiteindelijk selecteerde Tsjaikovski vier delen en zette deze om in muziek:
Lento lugubre waarin Manfred door de Alpen zwerft. Hij vermoeit zichzelf met fatale existentiële vragen, getormenteerd door hopeloze verlangens en de herinnering aan misdaden uit zijn verleden. Hij is gaan graven in de occulte wetenschappen en roept de machten der duisternis aan maar noch zij, noch iets anders in de wereld kan hem de vergetelheid verschaffen waar hij zo tevergeefs naar smacht. De herinnering aan de verdwenen Astarte die hij zo gepassioneerd beminde, knaagt aan zijn hart en er is limiet noch einde aan Manfred’s wanhoop.
Vivace con spirito. De Alpenfee verschijnt aan Manfred, onder aan de regenboog van een waterval.
Andante con moto, een pastorale die het eenvoudige, vrije en vredige leven van het bergvolk weergeeft, en
Allegro con fuoco. Dit beschrijft het ondergrondse paleis van Arimanes. Daar vindt een helse orgie plaats; Manfred verschijnt temidden van een bacchanaal. De geest van Astarte wordt opgeroepen en zij verschijnt aan Manfred. Zij vergeeft hem zijn misdaden waarop Manfred sterft.
Duister
Alles bij elkaar een behoorlijk duistere thematiek waaruit op zich al blijkt waarom Tsjaikovski zo met deze materie worstelde. Hij was eigenlijk helemaal niet die vurige romanticus met zelfmoordneigingen die hem zolang werden toegedicht. En ja: zijn huwelijk met Antonia Miljoekova was een tragische vergissing, maar niet een waarover hij zichzelf van het leven zou beroven. Hij had zich vooral vergist in hoe slim en eigenzinnig deze vrouw was; via dit huwelijk had de homoseksuele componist gedacht een gewoon, onopvallend burgermansleventje te kunnen leiden. Veel meer zat er niet achter. Het Rusland van nu is heel veel meer homofoob en intoleranter dan het was in de tijd van Tsjaikovski. Bovendien schreef hij aan zijn beschermvrouwe, Nadezjda von Meck: ‘Ik heb de zwakheid het leven lief te hebben’.
Duits-klassieke symfonie
Het ging Tsjaikovski in zijn werk vooral om het scheppen van schoonheid en veel minder om het neerzetten van een romantisch statement. Vandaar ook dat zij melodische gaven wel eens het randje van kitsch opzochten. Maar daarvan is in Manfred zeker geen sprake. Deze symfonie laat juist de Duits-klassieke kant van de componist zien. Ofschoon Tsjaikovski met zijn muziek aansloot op het Machtig Hoopje – Balakirev, Moussorgski, Borodin, Cui en Rimski-Korsakoff – en vooral waar het aankwam op het schrijven van Russische muziek met eventueel volksthema’s erin verwerkt, is de Manfred Symfonie nu juist een volledig klassiek-romantisch werk van een uur lengte. Met een daarbij behorende forse orkestratie, inclusief orgel en een losstaande klok (in A, zo schreef hij voor). Die moet bij voorkeur achter of in een aparte ruimte worden opgesteld, maar nog wel hoorbaar. Tsjaikovski zelf was wisselend enthousiast over deze symfonie, soms vond hij dit één van zijn beste werken terwijl hij dit later weer afdeed als één van zijn slechtste.
© 2022 Willem Jan Keizer
Verschenen in het NNO Magazine no. 01, januari 2022, n.a.v. concerten van het Noord Nederlands Orkest o.l.v. Anthony Hermus. Concerten: 3, 4 en 5 maart 2022 (De Harmonie, Leeuwarden; DNK, Assen; De Oosterpoort, Groningen)
Afbeelding bovenaan:
Albert Bierstadt, Staubbach Waterval, Zwitserland (1865)
Spotify: Tsjaikovski, Manfred Symfonie. Kon. Concertgebouw Orkest o.l.v. Riccardo Chailly
